Zwykłe rzeczy – niezwykła przestrzeń: Gesty liturgiczne cz.7 – ucałowanie ołtarza

 

Zwykłe rzeczy – niezwykła przestrzeń:
Gesty liturgiczne, cz. 7 – ucałowanie ołtarza 

 

 

W kolejnej części poznawania gestów liturgicznych, przyszedł czas na ucałowanie ołtarza. Jest to  jeden z pierwszych gestów w czasie Mszy Świętej a także jeden z ostatnich. Zaraz po przyjściu do ołtarza i oddaniu mu czci poprzez głęboki skłon, a wcześniej – o ile jest obecne tabernakulum w prezbiterium – przez uklęknięcie, kapłan całuje ołtarz i rozpoczyna Mszę Świętą znakiem krzyża. Po zakończonej Mszy, po rozesłaniu wiernych, kapłan całuje ołtarz i udaje się do zakrystii. Dlaczego tak czyni? Co to symbolizuje/oznacza? Czy to starożytny gest?

Ucałowanie ołtarza swój początek bierze z pogaństwa. Poganie całowali ołtarz, na którym składali ofiary bóstwom, odrzwia i progi świątyni czy wizerunki bóstw na znak oddania im czci. Gest ten znany jest chrześcijaństwu również za pośrednictwem Żydów, którzy całują zawieszoną przy drzwiach domu mezuzę z jedną z najważniejszych modlitw w Judaizmie – hebr. שמע ישראל – „Słuchaj Izraelu”. Całowano również stół przed posiłkiem. Starożytność widziała pocałunek nie tylko w kontekście kultycznym. W ten sposób oddawano cześć również osobom na ich powitanie czy pożegnanie – tak jak współcześnie. Od kiedy jednak i w jakim kontekście wszedł on do liturgii?

Spór trwa. Przyjmuje się, że ucałowanie ołtarza weszło do liturgii rzymskiej w IV w. Teza ta niestety nie jest poparta źródłami. Pierwsze pisane źródło, które wspomina w liturgii o pocałunku to Ordo Romanus Primus (VII w.). Jest tu opisana Msza Święta sprawowana przez Papieża w bazylice Matki Bożej Większej w poranek wielkanocny. W tym tekście jest mowa o tylko jednym pocałunku ołtarza – na początku Mszy. Z czasem rozwój liturgii wprowadzał kolejne ucałowania, czasem nawet w modlitwami im towarzyszącymi. Kodeks Awellański z XI w. posiada modlitwę, którą odmawiał kapłan przy całowaniu ołtarza. Ale dlaczego całowano ołtarz?

Papież Innocenty III zaświadcza, że w Rzymie ok. 1200 r. praktykuje się tylko trzy pocałunki ołtarza: po dojściu do niego, przed odejściem od niego i w Kanonie, czyli modlitwie eucharystycznej. Tłumaczy on, że pocałunek w Piśmie Świętym oznacza jedność, miłość, pokój i cześć. Kapłan trzykrotnie całuje ołtarz dla podkreślenia potrójnego zjednoczenia w Chrystusie. Oznacza to złączenie bóstwa z duszą, bóstwa z ciałem, ciała z duszą albo zjednoczenie ludzkiej natury Chrystusa z świętym Kościołem i duszami wiernych. Tenże Papież wyjaśnia gest ucałowania ołtarza jeszcze w inny sposób: biskup podchodząc do ołtarza całuje go, co oznacza przychodzącego Chrystusa, który poślubia swój Kościół. Pocałunek wyraża zjednoczenie Oblubieńca z Oblubienicą. W XIII w. dosyć szeroko na ten temat wypowiada się biskup Mende – Wilhelm Durand. Wyjaśnia, że pocałunki składa się mając ręce oparte o ołtarz, aby najpierw zaznaczyć, że miłość wyrażona przez pocałunek powinna opierać się, jak zaznacza w swoim liście Jakub Apostoł, na uczynkach. Po drugie, by wskazać, że w ofierze ołtarza kapłan powinien odłożyć wszelką troskę o rzeczy doczesne i skupić umysł jedynie na ofierze. Po trzecie, aby ukazać, że w celu dokonania tych uczynków nie wystarczy otrzymać Boże miłosierdzie. Po Soborze Trydenckim aż do reformy liturgii po Soborze Watykańskim II w liturgii Mszy Świętych było aż 10 pocałunków ołtarza!

W wyniku reformy zachowano jedynie dwa pocałunki ołtarza: po dojściu do niego i przed odejściem. W Ogólnym wprowadzeniu do Mszału rzymskiego złączonym z trzecim wydaniem Mszału zanotowano: „Po przyjściu do prezbiterium kapłan, diakon i usługujący oddają cześć ołtarzowi przez głęboki ukłon. Na znak czci kapłan oraz diakon całują ołtarz”. Drugi pocałunek ołtarza następuje na końcu Mszy św., po odesłaniu ludu przez diakona lub kapłana. Kapłan i diakon całują ołtarz, czynią głęboki ukłon w stronę ołtarza i odchodzą.

Szacunek i cześć należy się ołtarzowi ze względu na jego naturę i godność. Jest on stołem ofiary i uczty paschalnej; jest znakiem Chrystusa, a nawet można twierdzić, że jest on Chrystusem. Ponadto jest miejscem czci męczenników oraz innych świętych, zaś chrześcijanie są duchowym ołtarzem Boga dzięki trosce o świętość. Kapłan całujący ołtarz łączy się z Chrystusem w geście miłości, wyraża cześć dla Niego, dla Jego paschalnego misterium i dla Kościoła niebiańskiego. Trzeba zauważyć, że ten pocałunek nie jest tylko jednostronny. Kapłan całując ołtarz, otrzymuje pocałunek od Chrystusa i w tym pocałunku jest zawarte miłosierdzie oraz moc miłowania i czynienia dobra.